Ομολογώ ότι δεν ήμουν ιδιαίτερα φιλικά προδιατεθειμένος απέναντι στο βιβλίο της Κορομηλά. Δεν μπορώ να πω ότι με είχε ξετρελάνει η «Μαρία των Μογγόλων» και το σφιγμένο , γεμάτο παρεκβάσεις, γράψιμό της και η έπαρση που μου φάνηκε πως διέκρινα. Παρ’ όλα αυτά, είχα ανέκαθεν περιέργεια γι’ αυτό που μάλλον θεωρείται το καλύτερο έργο της, τον «Οδυσσέα». Έχοντας διαβάσει τη «Μαύρη Θάλασσα» του Νηλ Άσερσον που λίγο-πολύ αναφέρεται στον ίδιο γεωγραφικό χώρο, ήμουν ήδη ενημερωμένος για την προαιώνια παρουσία και δράση των Ελλήνων στην περιοχή. Έτσι δεν με ξάφνιασαν οι καθηλωτικές λεπτομέρειες της Μ.Κ. για τη σημασία της πολιτισμικής κληρονομιάς που άφησε πίσω του το Βυζάντιο παίρνοντας τη σκυτάλη από τους Αρχαίους Έλληνες. Και το κύριο μέσο μεταφοράς πολιτισμού ήτανε πάντα το εμπόριο.
Έμπορας είναι, κυρίως, και ο ήρωας της Μ.Κ., ο Γιάνκος Δανιηλόπουλος. Τα βιογραφικά του στοιχεία, γραμμένα από τον ίδιο και επεξεργασμένα πρώτα από την κόρη του και αργότερα από την Μ.Κ., εναλλάσσονται με κεφάλαια στα οποία δίνονται γενικότερες πληροφορίες για την κάθε εποχή και περιοχή όπου τον ρίχνουν οι ταραγμένοι καιροί. Μια περιπλάνηση σε όλη τη δυτική και βόρεια παρευξείνια ζώνη, από τους βαλκανικούς πολέμους μέχρι τη μεταπολεμική, ελέω Σοβιετικής Ένωσης, κομουνιστική επικράτηση. Αυτό που εντυπωσιάζει είναι η προσαρμοστικότητα του Έλληνα και η ευκολία (ή δυσκολία) με την οποία επιβιώνει σε όλες τις καταστάσεις (στηριγμένος σε μία πολυάριθμη και εξίσου δραστήρια οικογένεια). Εννιά φορές (αν μέτρησα σωστά) αναγκάζεται να πάρει τον δρόμο της προσφυγιάς και να ξαναρχίσει (σχεδόν) από το μηδέν. Το επιχειρηματικό δαιμόνιο είναι φοβερό. Σκέφτομαι όμως πως αν το βιβλίο δεν αναφερόταν σε Έλληνα, σε ορισμένα σημεία θα το διαβάζαμε απλώς ως συμβουλές για το «πώς να τα χάσετε όλα και να πλουτίσετε ξανά σε έναν χρόνο». Φαντάζεστε τι «θυσίες» και τι συμβιβασμοί χρειάζεται να γίνουν για να κατορθωθεί κάτι τέτοιο. Σε αυτή την περίπτωση αναρωτιέμαι πως σημασία έχει όχι το τι λέει αλλά τι ΔΕΝ λέει ο συγγραφέας – η Μ.Κ. ή/και ο ίδιος ο Δανιηλόπουλος. Να αναφέρω ενδεικτικά ότι στην γερμανοκηδεμονευόμενη Ρουμανία ο Γ. Δ. εγγράφεται στη Γερμανική Ακαδημία «επειδή θαυμάζει τον γερμανικό πολιτισμό». Αυτό το λιγότερο που μπορεί να θεωρηθεί είναι πολιτική αφέλεια. Ας μην αναλογιστώ το περισσότερο…
Δεύτερη «απορία» μου:
[Λεζάντα στη φωτογραφία της σελίδας 188] «Φυλακή Ντοφτάνα: Στα 397 κελιά φυλακίστηκαν οι ηγέτες της αγροτικής εξέγερσηςτου 1907 και της εργατικής του 1933. Εδώ, κομβόυ καταδίκων στα αλατωρυχεία Τουργκόκνα της Ντοφτάνα. Η παρουσία του Δανιηλόπουλου, ο οποίος φωτογραφίζεται δίπλα σε αξιωματικούς της χωροφυλακής και με φόντο τους πολιτικούς κρατούμενους, οφείλεται σε επιχειρηματικούς λόγους. (1928. Φωτ. Γ.Δ.)»
Τι στο καλό σημαίνει αυτό; Τι είναι οι «επιχειρηματικοί λόγοι» και πόσα μπορούν να δικαιολογήσουν; Σαν να λέμε, κατ’ αντιστοιχία, ο τάδε Έλληνας επιχειρηματίας εμφανίζεται χαμογελαστός σε επίσκεψη στη Μακρόνησο. Πώς θα τον χαρακτηρίζατε; Η Μ.Κ. πάντως αυτά τα αφήνει ασχολίαστα και γενικά δεν αμφισβητεί τον Δανιηλόπουλο.
Με λίγα λόγια δεν με εντυπωσιάζει ή καλύτερα με εντυπωσιάζει αρνητικά ο ήρωας της Μ.Κ.. Η οπτική του γωνία είναι περιορισμένη και η μνήμη του υπερβολικά επιλεκτική. Καταγράφει «λογιστικά» παρά περιγράφει (με εξαιρέσεις, π.χ. τους αναστενάρηδες). Όταν ερωτεύεται, ο «λογιστής» αρχίζει να μιλάει πιο ανθρώπινα. Το τελευταίο μέρος, οι μέρες του Κορωπίου, δίνεται με περισσότερες λεπτομέρειες. Προφανώς θυμάται καλύτερα τα πιο πρόσφατα γεγονότα. Γενικά, πάντως, συχνά έπιασα τον εαυτό μου να ξαναδιαβάζει κάποιες σελίδες, οι οποίες την πρώτη φορά περνούσαν από μπροστά μου χωρίς να τις καταγράφει ο εγκέφαλός μου. Κάτι που δεν μου συμβαίνει με την καλή λογοτεχνία.
Εν κατακλείδι, παρ’ όλες τις αδυναμίες του κειμένου και του ήρωά της, η Κορομηλά μάς φανερώνει μια πλευρά του ελληνισμού που είναι σχεδόν άγνωστη. Οι εκατοντάδες χιλιάδες Έλληνες που εμπλέκονται στις παρευξείνιες περιπέτειες, στον μακρινό απόηχο της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, είναι η τελευταία σελίδα μιας τραγικής εν τέλει ιστορίας. Με την «απαλοιφή» αυτών των απόδημων Ελλήνων ο μαυροθαλασσίτικος κόσμος δεν θα είναι ποτέ πια ο ίδιος. Οι εποχές των ταξιδιών χωρίς κρατικά σύνορα είναι πια παρελθόν. Καλύτερα να το αποφασίσουμε μια και καλή: το χρυσόμαλλο δέρας δεν πρόκειται να επιστρέψει ποτέ εκεί από όπου ξεκίνησε.
