Οι αλήθειες των άλλων του Νίκου Θέμελη
Ας ξεκαθαρίσουμε εξ αρχής ότι δεν είμαι "φαν" του Θέμελη. Αν εξαιρέσουμε την Αναζήτηση, το πρώτο βιβλίο της τριλογίας του, που μου έδωσε μια νοσταλγική αίσθηση ενός κόσμου που χάθηκε για πάντα, ενός βαλκανικού και περιαιγιακού χώρου χωρίς σύνορα, τα επόμενα γραφτά του με άφησαν μάλλον αδιάφορο. Ήρθε όμως το τελευταίο του μυθιστόρημα - το πλέον άνισο κατά τη γνώμη μου - να θίξει κάποια ζητήματα που ίσως δεν συναντάμε συχνά στη σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία.
Οι αλήθειες των άλλων δεν είναι το αρτιότερο μυθιστόρημα του Ν.Θ. Το αντίθετο μάλλον. Διακρίνω σ' αυτό μια βιασύνη (να προχωρήσει) και μια αμηχανία (στο πώς να τελειώσει). Είναι προφανές πως το μυθιστόρημα αδυνατεί να καλύψει επαρκώς μισό και πλέον αιώνα νεοελληνικής ιστορίας. Εκ των πραγμάτων δημιουργεί στον αναγνώστη μια αίσθηση "επί τροχάδην". Σε κάποια μέρη του βιβλίου - ιδίως σε εκείνο που αναφέρεται στην "κρυφή" ζωή του ήρωα στο Αϊβαλί - δίνεται μεγαλύτερη βαρύτητα, με αποτέλεσμα άλλες, π.χ. η αντιστασιακή και εμφυλιοπολεμική περίοδος, να χωλαίνουν συγκριτικά. Έτσι το δέσιμο του συνόλου πάσχει, αν και αυτό δεν σου στερεί την απόλαυση όταν διαβάζεις για την πεταμένη στον μη-χρόνο φιλία των δύο νεαρών στο Αϊβαλί και την αδυναμία του Μεχμέτ-Μανόλη να διακρίνει την ομοφυλοφιλία του άλλου ή για την πρώτη "ελληνική" περίοδο του ήρωα στη Μυτιλήνη και την αντιμετώπιση των προσφύγων από τους ελλαδίτες. Αντίθετα η "σούπα" του τέλους - η αποκαρδιωτική κατάληξη των ακαδημαϊκών φιλοδοξιών του εγγονού - μπορεί να ταιριάζει με το "μήνυμα" του Ν.Θ., αλλά λειτουργεί εντελώς αποκλιμακωτικά στο μυθιστόρημα.Ας ξεκαθαρίσουμε εξ αρχής ότι δεν είμαι "φαν" του Θέμελη. Αν εξαιρέσουμε την Αναζήτηση, το πρώτο βιβλίο της τριλογίας του, που μου έδωσε μια νοσταλγική αίσθηση ενός κόσμου που χάθηκε για πάντα, ενός βαλκανικού και περιαιγιακού χώρου χωρίς σύνορα, τα επόμενα γραφτά του με άφησαν μάλλον αδιάφορο. Ήρθε όμως το τελευταίο του μυθιστόρημα - το πλέον άνισο κατά τη γνώμη μου - να θίξει κάποια ζητήματα που ίσως δεν συναντάμε συχνά στη σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία.
Όμως, παρά το ανολοκλήρωτο των προβληματισμών του, το βιβλίο κεντρίζει το ενδιαφέρον και σε προκαλεί να σκεφτείς για τον τρόπο με τον οποίο διαμορφώθηκαν οι εθνικές μας αλήθειες και η εθνική μας ταυτότητα. Σκέφτεται κανείς με αφορμή την ανάγνωση του μυθιστορήματος του Ν.Θ. μήπως μετά από σχεδόν δύο αιώνες ζωής του ελληνικού κράτους, θα έπρεπε να αρχίσουμε να επαναξετάζουμε κάποια δεδομένα στα οποία στηρίχτηκε η εθνογενετική μας διαδικασία; Οι κραυγές περί του βιβλίου Ιστορίας της ΣΤ' Δημοτικού (που τόσο εσπευσμένα αποσύρθηκε) δείχνουν ότι τα θέματα καίνε. Αλλού ευτυχώς ο διάλογος συνεχίζεται πιο νηφάλιος.
Δεν είναι δυνατό βέβαια να αναπτυχθεί κάποια συγκροτημένη επιχειρηματολογία στο πλαίσιο αυτού του μικρού σημειώματος - που φοβάμαι πως ήδη παρατράβηξε σε μάκρος - αλλά θα ήθελα να θέσω κάποια ερωτήματα προς συζήτηση. Πρώτα απ' όλα, πώς όλοι εμείς οι Ρωμιοί, Βλάχοι, Αρβανίτες, Μικρασιάτες (κάποιοι τουρκόφωνοι), Σλαβόφωνοι, κ.λ.π. γίναμε Έλληνες (εθνικός όρος που είχε ουσιαστικά περιέλθει σε αχρησία μέχρι τα τέλη του 18ου αιώνα); Μήπως για χάρη αυτής της εθνογένεσης αναγκαστήκαμε να πετάξουμε στη θάλασσα ως έρμα τις πολιτισμικές διαφορές μας καθιστώντας υπερβολικά στενό το καινούργιο εθνικό μας παπούτσι; Πότε εξετάσαμε σοβαρά, νηφάλια και πέρα από εθνικούς μύθους την ιστορική μας συνέχεια; Δεύτερον, πώς στεκόμαστε σήμερα απέναντι στη Μεγάλη Ιδέα, που ναι μεν οδήγησε αρχικά στην εξάπλωση του ελληνικού κράτους, αλλά και αργότερα στην ήττα και στον ξεριζωμό των ελληνικών πληθυσμών της Μικράς Ασίας; Ήταν δίκαιο το αίτημα της επέκτασης στον χώρο της Δυτικής Μ. Ασίας, όπου οι Έλληνες αποτελούσαν μειοψηφία της τάξης του 40% (υπολογισμοί Βενιζέλου!); Τέλος, τι σημαίνει, σήμερα και στο μέλλον, ελληνική εθνική ταυτότητα στην εποχή των μεταναστεύσεων και της Ελλάδας των 2 εκ. μεταναστών; Τι σημαίνει πολυπολιτισμική κοινωνία και πόσο έτοιμοι είμαστε να τη δεχτούμε; Πώς και πόσο δικαιολογημένα τοποθετούμαστε απέναντι σε άλλα βαλκανικά κράτη που διεκδικούν και αυτά, στο πλαίσιο της δικής τους εθνογένεσης, κομμάτια της Ιστορίας που εμείς θεωρούμε ιδιοκτησία μας;
Με τον τρόπο του ο Νίκος Θέμελης μάς έβαλε να σκεφτούμε ότι δεν υπάρχει μόνο η δική μας αλήθεια. Κι αυτό είναι κάτι.
